Η Karen Horney η οποία αναδιατύπωσε την νεύρωση δεν ήταν απλώς μία από τις σημαντικότερες φωνές των Νεοφροϋδικών· ήταν μια γυναίκα που τόλμησε να κοιτάξει τον ψυχικό πόνο όχι ως έκφραση βιολογικών ενστίκτων, αλλά ως κοινωνική, υπαρξιακή και εσωτερική τραγωδία.
Στην καρδιά της θεωρίας της για τη νεύρωση, δεσπόζει μια βαθιά, συγκινητική διαπίστωση:
«Η μεγαλύτερη πληγή του νευρωτικού ανθρώπου δεν είναι το άγχος, αλλά το ότι έχει εγκαταλείψει τον εαυτό του.»
Η Νεύρωση δεν είναι αρρώστια. Είναι στρατηγική.
Για την Horney, η νεύρωση δεν είναι ένα «λάθος» του ψυχισμού, ούτε κάποιο ελάττωμα της ιδιοσυγκρασίας. Είναι μια ψυχική στρατηγική επιβίωσης.
Η βασική της αφετηρία είναι το ότι ο άνθρωπος βιώνει ένα υπαρξιακό άγχος — αυτό που η ίδια ονομάζει βασικό άγχος (basic anxiety):
μια πρωτογενής αίσθηση ότι ο κόσμος είναι εχθρικός, ανασφαλής, απρόβλεπτος· και μαζί του, η εσωτερική εμπειρία πως “δεν αξίζω”, “δεν με βλέπουν”, “δεν ανήκω”.
Το παιδί, για να αντέξει, κατασκευάζει τρόπους να σχετίζεται με αυτόν τον κόσμο:
• Υποτάσσεται και συμμορφώνεται (κίνηση προς τους άλλους)
• Κυριαρχεί και ελέγχει (κίνηση ενάντια στους άλλους)
• Αποσύρεται και κλείνεται (κίνηση μακριά από τους άλλους)
Αυτές οι στρατηγικές, στην αρχή βοηθητικές, γίνονται με τον καιρό καταναγκαστικές. Δεν είναι επιλογές — είναι μοναδικές επιβιώσεις.
Το Ιδεατό Εγώ: Όταν δεν μου αρκεί να υπάρχω
Η πιο ριζική συμβολή της Horney όμως είναι η ανάλυση του ιδεατού εγώ (idealized self):
μια ψευδής, υπερανθρώπινη εκδοχή του εαυτού που ο νευρωτικός κατασκευάζει, όχι γιατί θέλει να γίνει καλύτερος, αλλά γιατί δεν αντέχει να είναι αυτό που είναι.
Το ιδεατό εγώ δεν είναι απλώς ένα «ιδανικό». Είναι μια φαντασιακή προσωπικότητα, φτιαγμένη από «πρέπει», τελειότητα και εσωτερική καταπίεση:
• Πρέπει να είμαι τέλειος
• Πρέπει να μην αποτυγχάνω
• Πρέπει να με αγαπούν όλοι
• Πρέπει να είμαι δυνατή
• Πρέπει να μην εξαρτώμαι
Αυτό το σύστημα, το αποκαλεί “tyranny of the shoulds” — η τυραννία των “πρέπει”.
Κάθε φορά που το άτομο αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στα δικά του πρέπει, νιώθει ντροπή, ενοχή και μια όλο και πιο έντονη απέχθεια για τον εαυτό του.
Από την Υπερηφάνεια στην Αυτο-Απέχθεια
Το τραγικό είναι πως το άτομο ταυτίζεται με αυτό το ιδεατό εγώ. Πιστεύει ότι έτσι «είναι». Όμως δεν είναι. Και όσο περισσότερο αποτυγχάνει να φτάσει αυτό το πρότυπο, τόσο περισσότερο μισεί τον πραγματικό του εαυτό. Αυτό οδηγεί στο λεγόμενο από την Horney σύστημα υπερηφάνειας (pride system): μία ψυχική κατασκευή όπου ο εαυτός προσποιείται πως είναι ισχυρός, τέλειος, ανεξάρτητος — ενώ εσωτερικά αισθάνεται ανάξιος, γεμάτος κενό και απογοήτευση.
Το μίσος προς τον εαυτό εμφανίζεται ως:
• συνεχής αυτοκριτική
• αποφυγή αυθεντικών συναισθημάτων
• εξάρτηση από την εξωτερική επιβεβαίωση
• υπεραναπλήρωση μέσω επίδοσης ή ελέγχου
“The real self is submerged under the idealized image and the ruthless dictates of the shoulds.” – Karen Horney, Neurosis and Human Growth
Ο Πραγματικός Εαυτός: Όχι ό,τι φανταζόμαστε, αλλά ό,τι ήδη είμαστε
Η Horney δεν βλέπει τον πραγματικό εαυτό (real self) ως κάποιον μυστικιστικό εσωτερικό πυρήνα. Τον βλέπει ως την αυθόρμητη ζωτικότητα, τη συναισθηματική αλήθεια, την ανθρώπινη ευαλωτότητα. Δεν είναι τελειότητα — είναι παρουσία
“Το πραγματικό εγώ δεν είναι τέλειο. Είναι απλώς ζωντανό.”– Horney, Self-Analysis
Η θεραπεία δεν στοχεύει να φτιάξει έναν καλύτερο εαυτό, αλλά να αφαιρέσει όλα όσα εμποδίζουν τον ήδη υπαρκτό εαυτό να εκφραστεί. Η νεύρωση, στην ουσία, δεν είναι κάτι «λάθος» — είναι ένα τείχος ανάμεσα σε εμένα και εμένα.
Από την Παθολογία στην Ελευθερία
Η Horney πίστευε ότι ο θεραπευτικός σκοπός δεν είναι η “διόρθωση” αλλά η απελευθέρωση. Από τα πρέπει, από τις μάσκες, από το σύστημα υπερηφάνειας που δεν μας αφήνει να είμαστε. Η ελευθερία, για την Horney, είναι η δυνατότητα να σχετίζομαι αυθεντικά: με τον εαυτό μου, με τους άλλους, με τον κόσμο — όχι μέσα από άμυνες, αλλά μέσα από συνειδητή επιλογή.
Γιατί η Horney μας αφορά σήμερα
Στη σημερινή εποχή των «τέλειων προφίλ», των εσωτερικευμένων social πρέπει, της κουλτούρας της επίδοσης, το μοντέλο της Horney είναι συγκλονιστικά επίκαιρο:
• Μιλά σε όσους πνίγονται πίσω από το χαμόγελο
• Σε όσους είναι κουρασμένοι να προσπαθούν να είναι καλοί
• Σε όσους φοβούνται να δείξουν ποιοι πραγματικά είναι
• Σε όσους μισούν τον εαυτό τους, επειδή πιστεύουν πως δεν είναι «αρκετοί»
Κλείνοντας: Ο Εαυτός δεν θέλει να τον τελειοποιήσεις. Θέλει να τον ακούσεις.
Η μεγαλύτερη προσφορά της Karen Horney δεν ήταν θεωρητική. Ήταν ανθρώπινη. Μας είπε κάτι που φοβόμαστε να ακούσουμε, αλλά που είναι λυτρωτικό: «Δεν χρειάζεται να γίνεις κάτι άλλο. Χρειάζεται να γυρίσεις σε αυτό που έχεις ξεχάσει ότι είσαι.» Και αυτό δεν είναι μόνο θεραπευτικό. Είναι βαθιά πολιτικό και υπαρξιακό.