Όταν μιλάμε για κακοποίηση, πολλοί άνθρωποι σκέφτονται πρώτα τη σωματική βία. Όμως η πιο ύπουλη και καταστροφική μορφή κακοποίησης δεν είναι πάντα οι μελανιές ή τα χτυπήματα, είναι οι συστηματικές παραβιάσεις ορίων που αποσκοπούν στο να ελέγξουν και να εξουδετερώσουν την ελευθερία ενός ανθρώπου. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται coercive control (εξαναγκαστικός έλεγχος) και ο όρος εισήχθη από τον Evan Stark στο ομώνυμο βιβλίο του το 2007.
Τι είναι ο εξαναγκαστικός έλεγχος;
Ο εξαναγκαστικός έλεγχος δεν είναι μια «έντονη διαφωνία» ή μια «κακιά στιγμή». Δεν είναι καν η αντιδραστική συμπεριφορά ενός ανθρώπου που δεν μπορεί να διαχειριστεί τις συγκρούσεις. Αντίθετα, είναι σκόπιμη, στρατηγική και μακροχρόνια τακτική με στόχο να καταρρεύσει η ψυχική αντοχή του άλλου και να γίνει εξάρτημα του θύτη.
Ο σκοπός είναι ξεκάθαρος: να στερήσει από το άτομο την ελευθερία επιλογής, την αίσθηση του εαυτού και την ανεξαρτησία του. Ο έλεγχος επιτυγχάνεται όχι με χτυπήματα, αλλά με ένα «ψυχολογικό βασανιστήριο» που περιλαμβάνει:
- συνεχή ταπείνωση,
- απομόνωση,
- απειλές,
- εξαναγκασμό σε «κανόνες» που αλλάζουν συνεχώς,
- και χειραγώγηση μέσω φόβου και ενοχής.
Δεν είναι υπερβολή να το ονομάσουμε συναισθηματική τρομοκρατία.
Γιατί είναι δύσκολο να το αναγνωρίσουμε;
Όταν ζει κανείς μέσα σε αυτή τη δυναμική, οι συμπεριφορές εμφανίζονται σταδιακά, «σταγόνα-σταγόνα». Το θύμα συχνά δικαιολογεί τον θύτη («είχε νεύρα», «το έκανε για το καλό μου») ή δεν συνειδητοποιεί ότι έχει χάσει την ελευθερία του μέχρι που η κατάσταση έχει ήδη εδραιωθεί.
Παραδείγματα εξαναγκαστικού ελέγχου
Οι ερευνητές έχουν καταγράψει συγκεκριμένες μορφές συμπεριφοράς που συναντώνται συστηματικά σε κακοποιητικές σχέσεις. Μερικές από αυτές είναι:
- Περιορίζει ή παρακολουθεί την επικοινωνία με φίλους και οικογένεια.
- Απαιτεί όλους τους κωδικούς πρόσβασης, ενώ δεν μοιράζεται τους δικούς του.
- Ελέγχει τις κινήσεις μέσω κινητού ή GPS «για ασφάλεια».
- Βάζει εμπόδια για να μη φύγεις από το σπίτι (π.χ. κρύβει τα κλειδιά).
- Ασκεί οικονομικό έλεγχο: λογαριασμοί, εισοδήματα, έξοδα.
- Απειλεί με νομικά ή μεταναστευτικά ζητήματα.
- Επιβάλλει σεξουαλικές πράξεις ή ελέγχει τη χρήση αντισύλληψης.
- Χρησιμοποιεί απειλές βίας ή αυτοκαταστροφής για να σε κρατήσει.
- Σου φορτώνει την ευθύνη για τη δική του ψυχική σταθερότητα.
Παράλληλα, μπορεί να εκδηλώνει πιο «λεπτές» αλλά ύπουλες τακτικές, όπως το να υποτιμά συνεχώς τις απόψεις, την εμφάνιση ή τις αξίες σου, να σε γελοιοποιεί μπροστά σε άλλους ή να σε κάνει να αισθάνεσαι ότι «πάντα φταις εσύ».
Ιδιαίτερες μορφές σε ΛΟΑΤΚΙ+ σχέσεις
Στις ΛΟΑΤΚΙ+ σχέσεις, ο εξαναγκαστικός έλεγχος παίρνει συχνά ειδικές μορφές, όπως:
- άρνηση της ταυτότητας φύλου ή σεξουαλικού προσανατολισμού,
- κοροϊδία για τα ονόματα, τις αντωνυμίες ή την εμφάνιση,
- απειλή «outing» σε οικογένεια ή εργασία,
- περιορισμός στην πρόσβαση σε ιατρική ή ψυχολογική φροντίδα επιβεβαίωσης φύλου,
- σεξουαλική φετιχοποίηση της ταυτότητας.
Αυτές οι τακτικές ενισχύουν το αίσθημα ντροπής και απομόνωσης, εγκλωβίζοντας ακόμη πιο βαθιά το άτομο.
Γιατί είναι τόσο επικίνδυνο;
Ο εξαναγκαστικός έλεγχος καταστρέφει την ψυχική ανθεκτικότητα του ατόμου, οδηγεί σε χρόνιο τραύμα και είναι συχνά η αιτία που τα θύματα δυσκολεύονται να φύγουν από μια κακοποιητική σχέση. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί/ές επιζώντες/ούσες εμφανίζουν συμπτώματα μετατραυματικού στρες (PTSD).
Η κακοποίηση δεν είναι μόνο ό,τι φαίνεται στο σώμα. Είναι κυρίως αυτό που χαράσσεται στον ψυχισμό.
Τι μπορείς να κάνεις;
Αν διαβάζοντας τα παραπάνω βλέπεις μοτίβα που σου είναι γνώριμα:
- Μίλησε σε κάποιον που εμπιστεύεσαι.
- Κράτησε σημειώσεις με περιστατικά για να αναγνωρίζεις τα μοτίβα.
- Ενημερώσου από εξειδικευμένους οργανισμούς για κακοποίηση και ενδοοικογενειακή βία.
- Ζήτησε βοήθεια από επαγγελματία ψυχικής υγείας ή νομική υποστήριξη αν χρειάζεται.
Η ελευθερία δεν είναι πολυτέλεια, είναι θεμελιώδες δικαίωμα. Αν κάτι σε κάνει να αισθάνεσαι ότι πρέπει να μικρύνεις τον εαυτό σου για να επιβιώσεις, τότε αυτό δεν είναι αγάπη. Είναι έλεγχος.