Η φροϋδική ανακάλυψη του ασυνειδήτου θεμελιώνει την ψυχική ζωή στην έλλειψη. Ο Λακάν, αναλαμβάνοντας και μεταγράφοντας αυτήν τη διαπίστωση, μετακινεί το κέντρο βάρους από το πραγματικό γεγονός της απώλειας στο συμβολικό της στίγμα: τον φαλλό ως σημαίνον της έλλειψης στον Άλλο.
Στο άρθρο αυτό εξετάζεται η μετάβαση από τον Φρόυντ στον Λακάν μέσα από τη δομή της φαντασίωσης και τη λειτουργία του φαλλού ως συμβολικού σημείου που οργανώνει την επιθυμία και το άγχος. Η ανάλυση φωτίζει τον τρόπο με τον οποίο η αναγνώριση του κενού, και όχι η κατάκτησή του, συνιστά τη βαθύτερη αναδόμηση του υποκειμένου.
Η αναδόμηση ως αναγνώριση της έλλειψης
Κάθε αναδόμηση προϋποθέτει ένα ρήγμα. Εκεί όπου το υποκείμενο συναντά την έλλειψη, εκεί ανοίγει ο χώρος της γνώσης, της επιθυμίας, της αναζήτησης νοήματος.
Η γνώση γεννιέται από ένα κενό, από το σημείο όπου κάτι λείπει και το υποκείμενο αναγκάζεται να το σηματοδοτήσει.Ο Φρόυντ έδειξε ότι η ψυχική ζωή δεν οργανώνεται γύρω από αυτό που υπάρχει, αλλά γύρω από αυτό που χάθηκε ή που δεν υπήρξε ποτέ. Ο Λακάν θα επαναδιατυπώσει αυτή την απώλεια ως δομικό γεγονός: το σημείο της έλλειψης που επιτρέπει στο λόγο να υφανθεί. Ο φαλλός ως σημαίνον, ορίζει αυτήν ακριβώς τη θέση: το κενό του Άλλου.
Ο φαλλός στη φροϋδική σκέψη
Στην κλασική φροϋδική θεωρία, ο φαλλός βρίσκεται στο κέντρο της παιδικής σεξουαλικότητας. Η ανακάλυψη της σεξουαλικής διαφοράς πέρα από απλώς βιολογικό γεγονός, αποτελεί στιγμή αποκάλυψης της έλλειψης. Το παιδί βλέπει ότι η μητέρα -πιο πριν αυτάρκης και παντοδύναμη- “δεν έχει” κάτι και, για να αντέξει αυτό το ρήγμα, κατασκευάζει μια υπόθεση: ότι κάπου υπάρχει αυτό που της λείπει. Στη φαντασίωση του παιδιού, ο πατέρας εμφανίζεται ως εκείνος που κατέχει το αντικείμενο της πληρότητας, αυτό που λείπει στη μητέρα.
Ο Φρόυντ περιγράφει έτσι το πέρασμα από τη ναρκισσιστική αυτάρκεια στην αναγνώριση της εξάρτησης από τον Άλλον. Ο Λακάν θα μεταφράσει αυτήν τη φαντασίωση σε συμβολική λειτουργία. Ο πατέρας δεν έχει πραγματικά αυτό που λείπει, σημαίνει τη θέση του φαλλού. Είναι ο φορέας του Νόμου που επιτρέπει στο παιδί να μπει στην ατραπό όπου τελικά θα πρέπει να αποδεχθεί ότι η επιθυμία της μητέρας δεν μπορεί να ικανοποιηθεί πλήρως και ταυτόχρονα ότι δεν είναι πύρα κατέχει τον Φαλλό. Ο πατέρας λειτουργεί, επομένως, όχι ως δείκτης, είναι το όνομα της απουσίας, όχι της πληρότητας. Ο φαλλός γίνεται έτσι το κεντρικό σημαίνον που οργανώνει τη σχέση του υποκειμένου με την απώλεια και την επιθυμία.
Το άγχος του ευνουχισμού και ο φθόνος του πέους
Ο Φρόυντ αναλύει το άγχος του ευνουχισμού ως την πιο θεμελιώδη μορφή άγχους. Δεν πρόκειται μόνο για φόβο φυσικής απώλειας, αλλά για την αγωνία της αφαίρεσης της αγάπης και της επιβεβαίωσης, της απώλειας εκείνου που συνδέει το υποκείμενο με τον Άλλον. Ο φόβος του ευνουχισμού σημαίνει ότι η αγάπη, η δύναμη και η ταυτότητα μπορούν να του αφαιρεθούν. Στη γυναίκα θα επιμείνει ο Φρόυντ, το αντίστοιχο σχήμα παίρνει τη μορφή του φθόνου του πέους. Όχι ως βιολογική επιθυμία, αλλά ως φθόνος για τη συμβολική πληρότητα που υποτίθεται πως ο άνδρας έχει. Ο Φρόυντ θα πει ότι ο φθόνος αυτός δεν εξαφανίζεται, αλλά μετασχηματίζεται σε πολλαπλές μορφές επιθυμίας : επιθυμία για γνώση, επιθυμία για αναγνώριση, επιθυμία για κατοχή του σημαίνοντος.
Η ανδρική και η γυναικεία θέση είναι έτσι δύο διαφορετικές απαντήσεις στο ίδιο ερώτημα: «τι σημαίνει να λείπει κάτι;». Ο Λακάν θα δείξει πως το ερώτημα αυτό δεν λύνεται με την κατοχή αλλά με τη συμβολική αναγνώριση της έλλειψης. Ο φαλλός δεν είναι αντικείμενο που κατέχεται ή χάνεται αλλά σημαίνον που εγγυάται ότι η πληρότητα δεν υπάρχει. Η επιθυμία ζει ακριβώς επειδή κάτι λείπει.
Ο Άλλος και η φαντασίωση της πληρότητας
Η φαντασίωση αποτελεί τον τρόπο με τον οποίο το υποκείμενο συντηρεί την ψευδαίσθηση της πληρότητας. Αναζητά στον Άλλον στη μητέρα, στον ερωτικό σύντροφο, στον δάσκαλο, στο κοινωνικό ιδανικό, εκείνον που φαίνεται να έχει αυτό που του λείπει.
Η φαντασίωση είναι το πέπλο που καλύπτει την έλλειψη και επιτρέπει στην επιθυμία να γίνει ανεκτή. Αν καταρρεύσει, εμφανίζεται το άγχος· η έλλειψη γίνεται ορατή χωρίς το φαντασιωσικό της περίβλημα. Ο Λακάν θα πει πως «ο Άλλος δεν έχει», ο φαλλός είναι το σημαίνον της έλλειψης στο Άλλο. Η φαντασίωση, ωστόσο, είναι αναγκαία για να συγκρατήσει το υποκείμενο μέσα στην επιθυμία. Η ψευδαίσθηση ότι υπάρχει κάποιος που “έχει”, ότι υπάρχει σχέση συμμετρική, κρατά την επιθυμία σε τροχιά. Η πτώση αυτής της ψευδαίσθησης αποκαλύπτει την πραγματική ασυμμετρία των φύλων και των λόγων: «δεν υπάρχει σεξουαλική σχέση», θα πει ο Λακάν. Υπάρχουν μόνο σκηνές επιθυμίας που προσπαθούν να δέσουν το άρρητο κενό ανάμεσα στο υποκείμενο και τον Άλλον.
Το άγχος και το αντικείμενο α
Στο Σεμινάριο Χ: Το Άγχος (1962–1963), ο Λακάν επαναπροσδιορίζει το άγχος όχι ως ένδειξη απειλής, αλλά ως ένδειξη εγγύτητας προς το Πραγματικό. Το άγχος δεν είναι χωρίς αντικείμενο, το αντικείμενό του είναι το αντικείμενο α, το υπόλειμμα της επιθυμίας, το σημείο όπου η έλλειψη παίρνει μορφή. Εμφανίζεται όταν η φαντασίωση ραγίζει και το υποκείμενο βρίσκεται αντιμέτωπο με το βλέμμα του Άλλου χωρίς προστατευτικό περίβλημα. Είναι η στιγμή που δεν ξέρει πια τι είναι για τον Άλλον. Είναι τελικά υποκείμενο ή αντικείμενο;
Η ερώτηση «τι είμαι για σένα;» φανερώνει το άγχος στην καθαρή του μορφή. Η λειτουργία του φαλλού εδώ γίνεται σαφής: υπάρχει για να προφυλάσσει από το άγχος, να υποδηλώνει ένα σημείο σταθερότητας μέσα στην έλλειψη. Όταν η υπόθεση του φαλλού καταρρεύσει, η έλλειψη εμφανίζεται ως Πραγματικό, δηλαδή ως αυτό που δεν μπορεί να συμβολοποιηθεί. Η αναμέτρηση με αυτό το Πραγματικό είναι το πέρασμα από τη φαντασίωση στη γνώση του εαυτού ως έλλειψης.
Η απώλεια ως όρος της ύπαρξης
Η απώλεια δεν είναι συμβάν αλλά αρχή· δεν είναι τιμωρία αλλά δομή. Η ζωή οργανώνεται γύρω από αυτό που λείπει. Όταν ο Άλλος αποκαλυφθεί ως ανεπαρκής, όταν ο φαλλός “πέσει” από το βάθρο του σημαίνοντος της πληρότητας, το υποκείμενο δεν χάνει· αποκτά θέση.
Η αποδοχή της έλλειψης σημαίνει αναγνώριση της επιθυμίας ως δύναμης που αναδύεται από το ίδιο το κενό. Το αντικείμενο α δεν είναι πράγμα, είναι το ίχνος της έλλειψης που κινεί την επιθυμία.
Η αναδόμηση του υποκειμένου αρχίζει όταν παύει να αναζητά την πληρότητα στον Άλλον και αναγνωρίζει το δικό του μερίδιο έλλειψης. Η έλλειψη αντί να είναι τραύμα προς επούλωση, συνιστά χώρος δημιουργίας. Μόνο όταν η φαντασίωση πάψει να εγγυάται την πληρότητα, η επιθυμία μπορεί να γίνει ελεύθερη, ανοιχτή, δική του. Η απώλεια, λοιπόν, ενώ φαίνεται είναι απειλή αλλά ελευθερία. Το υποκείμενο που στέκεται μέσα στο κενό χωρίς να το καλύπτει έχει κάνει το αποφασιστικό βήμα της αναδόμησης: μπορεί να επιθυμεί χωρίς εγγύηση, να μιλά χωρίς βεβαιότητα, να υπάρχει χωρίς το όνειρο της πληρότητας.
Το κενό που ζει
Από τον Φρόυντ στον Λακάν, η ψυχανάλυση μετατοπίζεται από την αναζήτηση του νοήματος προς την αναγνώριση της έλλειψης. Ο φαλλός δεν είναι σημείο ισχύος, αλλά δείκτης του ορίου, το σύμβολο της απώλειας που κάνει τη ζωή νοητή. Η φαντασίωση, απαραίτητη όσο και απατηλή, δένει την επιθυμία στο πεδίο της εικόνας, όμως η αλήθεια της επιθυμίας αποκαλύπτεται μόνο όταν η εικόνα ραγίσει.
Η βαθύτερη αναδόμηση εινει η αποδοχή του κενού ως τόπου ύπαρξης. Εκεί όπου ο Άλλος δεν έχει, εκεί όπου ο φαλλός παύει να εγγυάται, εκεί αρχίζει το υποκείμενο να ζει ως έλλειψη που επιθυμεί. Η επιθυμία είναι το όνομα αυτής της απουσίας που αναπνέει μέσα μας, η απόδειξη ότι το κενό μπορεί να γίνει μορφή ζωής.