Ορισμένοι άνδρες δεν επιθυμούν να έχουν τον φαλλό. Επιθυμούν να είναι ο φαλλός. Και αυτό δεν είναι λεπτομέρεια αλλά το θεμέλιο πάνω στο οποίο οικοδομούν το είναι τους, την ερωτική τους στάση, την ταυτότητά τους, τη σχέση με τον Άλλον. Αντί να επιθυμούν, θέλουν να σημαίνουν. Αντί να ερωτεύονται, θέλουν να καθρεφτίζονται. Αντί να σχετίζονται, απαιτούν κατοπτρισμό.
Αυτό το άρθρο δεν αφορά όλους τους άνδρες. Αφορά εκείνους που ενσαρκώνουν μια πολύ ειδική, φαντασιωτική, παγιδευτική μορφή ναρκισσισμού: εκεί όπου το «εγώ» (moi) έχει εγκατασταθεί ως το όλον, και ο Άλλος δεν έχει καμία άλλη θέση παρά μόνο να το επιβεβαιώσει. Και όπως θα δούμε, η ψευδαίσθηση ότι κάποιος μπορεί να είναι ο φαλλός είναι όχι μόνο τοξική, αλλά και καταστροφική για κάθε μορφή σχέσης που απαιτεί πραγματική επιθυμία.
Το φαντασιωσικό του ναρκισσιστικού άνδρα: «Είμαι ο φαλλός»
Η φαντασίωση του ναρκισσιστικού άνδρα δεν είναι απλώς ότι είναι αρκετός. Είναι ότι είναι τα πάντα. Είναι το νόημα, το αντικείμενο, το κέντρο του βλέμματος, το νόημα της σκηνής. Εκείνος που, χωρίς να κάνει τίποτα, απλώς με την παρουσία του, «σημαίνει». Αλλά για να υπάρξει αυτή η φαντασίωση, πρέπει ο Άλλος να σιωπήσει. Να μην επιθυμήσει, να μην μιλήσει, να ταυτιστεί.
Η γυναικεία παρουσία, στην καλύτερη περίπτωση, μετατρέπεται σε καθρέφτη. Όχι υποκείμενο, όχι έλλειψη, αλλά κατοπτρικό a’, η θέση που σύμφωνα με τον Λακάν συγκροτεί το εγώ στο στάδιο του καθρέφτη. Μόνο που εδώ δεν είναι στάδιο ανάπτυξης: είναι ψυχική παγίωση. Ο ναρκισσιστικός άνδρας θέλει κάθε Άλλον να σταθεί εκεί, μπροστά του, να τον αναγνωρίσει, να τον αναπαραγάγει, να τον θαυμάσει. Αλλά δεν θέλει να σχετισθεί, θέλει να δει τον εαυτό του στον Άλλον.
Η παγίδα της κατοπτρικής ταύτισης: το a’ ως τόπος φυλακής
Αν ο Άλλος, η γυναίκα, ο ερωτικός σύντροφος, δεν δεχτεί τη θέση του καθρέφτη, αν δεν «αντανακλάσει» την ανωτερότητα, τη σπουδαιότητα, την πληρότητα του ναρκισσιστικού άνδρα, τότε η σχέση καταρρέει και μάλιστα καθόλου ήσυχα. Στην ψυχαναλυτική τοπολογία, το a’ είναι η εικόνα με την οποία το παιδί ταυτίζεται για να συγκροτήσει το εγώ του. Είναι το είδωλο που «κολλάει» πάνω στο πραγματικό σώμα για να φτιάξει μια ταυτότητα. Ο άνδρας αυτού του τύπου δεν εγκαταλείπει ποτέ αυτή την αρχική φαντασιωτική ταύτιση. Δεν έχει συμβολοποιήσει τον φαλλό. Δεν έχει περάσει από την έλλειψη. Παραμένει «εγώ = φαλλός». Και για να συνεχίσει να υπάρχει με αυτό τον τρόπο, χρειάζεται να σπρώξει τον Άλλον στη θέση του a’. Χρειάζεται να βάλει τον άλλο να σταθεί σε θέση που δεν του ανήκει και σε τελική ανάλυση σε θέση που δεν αναπνέει. Εδώ γεννιέται μια σκηνή όχι έρωτα, αλλά παραμόρφωσης. Ο Άλλος δεν υπάρχει παρά μόνο ως αντανάκλαση. Αν επιθυμήσει, αν διαφοροποιηθεί, αν μιλήσει, τότε εκπίπτει. Η σκηνή διαλύεται.
Η αδυνατότητα σχέσης: όταν δεν υπάρχει Άλλος
Ο ναρκισσιστικός άνδρας δεν σχετίζεται, υποδύεται ότι σχετίζεται. Η «σχέση» του είναι παράσταση, ένας καθρέφτης που χρειάζεται το βλέμμα της γυναίκας για να επιβεβαιώσει το είναι του. Αλλά μόλις αυτό το βλέμμα στραφεί αλλού – όχι σε άλλον άντρα, αλλά στη δική της επιθυμία – μόλις δηλαδή η γυναίκα υπάρξει ως υποκείμενο, ο καθρέφτης ραγίζει. Τότε εμφανίζεται η επιθετικότητα, η απόσυρση, ο κυνισμός, ή η φαινομενική αδιαφορία. Δεν πρόκειται για ελεγχόμενη άμυνα αλλά για δομική αδυναμία να σχετιστεί με κάποιον που δεν τον καθρεφτίζει. Ο Άλλος δεν υπάρχει γιατί δεν έχει εγκατασταθεί επαρκώς.
Η αλήθεια της φαντασίωσης: δεν υπάρχει επιθυμία, μόνο σημασία
Η επιθυμία προϋποθέτει την έλλειψη. Ο Λακάν λέει πως το υποκείμενο συγκροτείται μέσα από το σημαίνον της έλλειψης, το σημαίνον του Φαλλού. Και ο φαλλός, σε αυτή την τομή, δεν είναι αντικείμενο ούτε όργανο: είναι η ένδειξη ότι κάτι λείπει. Είναι το σύμβολο που εισάγει το υποκείμενο στον Νόμο, στην τάξη του Άλλου, στον κόσμο του λόγου και της επιθυμίας. Ο ναρκισσιστικός άνδρας δεν μπορεί να αποδεχτεί αυτό το κενό.
Δεν θέλει να έχει τον φαλλό ως σημαίνον. Θέλει να ΕΙΝΑΙ ο φαλλός δηλαδή το ίδιο το νόημα, η πληρότητα, το αντικείμενο της επιθυμίας όλων. Αλλά η θέση του φαλλού, ως σημαίνοντος, δεν κατοικείται, δεν μπορεί να την έχει κανείς. Κανείς δεν είναι ο φαλλός. Ούτε ο άνδρας. Η φαντασίωση ότι κάποιος μπορεί να είναι το απόλυτο αντικείμενο, το νόημα, η επιθυμία του Άλλου είναι όχι μόνο απατηλή, αλλά δομικά ψευδής. Κι όμως, σε αυτή τη φαντασίωση στηρίζεται το ναρκισσιστικό του οικοδόμημα.
Το ρήγμα στον κόμβο: όταν δεν συνδέονται οι τρεις τάξεις
Ο βορρομειανός κόμβος, στη θεωρία του Λακάν, περιγράφει την ενιαία δέση των τριών διαστάσεων του ανθρώπινου ψυχισμού:
•Το Φαντασιακό (η εικόνα, η ταύτιση, το είδωλο),
•Το Συμβολικό (η γλώσσα, ο Νόμος, ο Φαλλός ως σημαίνον),
•Το Πραγματικό (το άρρητο, το τραύμα, η αδυνατότητα αναπαράστασης).
Στον ναρκισσιστικό άνδρα που ενσαρκώνει το «είμαι ο φαλλός», αυτές οι τρεις τάξεις δεν δένονται. Κυριαρχεί το φαντασιακό. Το Συμβολικό είναι απωθημένο και το Πραγματικό επιστρέφει βίαια. Και εκεί έρχεται η κρίση:
•Μια γυναίκα που του μιλά χωρίς να τον θαυμάζει.
•Ένας ερωτικός άλλος που δεν υποκύπτει στην εικόνα του ή στην απαίτησή του να μπει στην σκηνή δίχως την ίδια του την επιθυμία.
•Ένα παιδί που δεν τον βλέπει ως παντοδύναμο πατέρα.
•Μια ερωτική αποτυχία, ένα βλέμμα που γλιστρά, ένα σώμα που δεν ανταποκρίνεται.
Το πραγματικό σπάει τη φαντασίωση. Και επειδή δεν υπάρχει συμβολικό για να συγκρατήσει την εμπειρία, η πτώση είναι κατακόρυφη. Αντί να πενθήσει, καταρρέει. Αντί να επιθυμήσει, διαλύεται.
Η γυναίκα ως αφορμή αποκάλυψης
Ο ναρκισσιστικός άνδρας δεν σχετίζεται με τη γυναίκα ως Άλλη. Την χρησιμοποιεί για να ολοκληρώσει το νόημά του. Η γυναίκα, όχι ως φύλο, αλλά ως υποκείμενο που επιθυμεί, γίνεται το τέλος της φαντασίωσης. Γιατί η επιθυμία της, όταν εκδηλωθεί, δείχνει ότι ο άνδρας δεν είναι ο φαλλός, ότι υπάρχει κάτι που του ξεφεύγει. Ότι ο Άλλος επιθυμεί κάτι άλλο και άρα ότι ο ίδιος δεν είναι το παν. Αν ο άνδρας αντέξει αυτή τη ρωγμή, αν αντέξει το μη-θαυμασμό, το μη-κάτοπτρο, το μη-εικόνα, τότε μπορεί να εγγραφεί στον χώρο του Συμβολικού. Να επιθυμήσει, να χάσει, να μιλήσει. Αν όχι, τότε η γυναίκα γίνεται απειλή, αντικείμενο που εκπίπτει, καταστρεπτική φιγούρα, ανάξια, παραιτημένη. Ο,τι χρειάζεται να είναι για να συντηρήσει ο ίδιος τη φαντασίωση του εαυτού ως μοναδικού και αδικημένου.
Πώς καταρρέει η σκηνή
Όταν η φαντασίωση “είμαι ο φαλλός” συναντήσει έναν Άλλον που επιθυμεί, μιλά, αρνείται, τότε αυτή η δομή άνδρα παγώνει. Δεν καταλαβαίνει τι έγινε αλλά νιώθει ότι ο κόσμος του δεν έχει νόημα. Κατηγορεί τον Άλλον και αποσύρεται μόνο για να ξαναστήσει την ίδια σκηνή αλλού. Κάθε σχέση του έχει όρια διάρκειας και αυτά είναι όσο αντέχει ο Άλλος να καθρεφτίζει. Όταν αρχίσει να μιλά, να απαιτεί, να θέλει, η σκηνή δεν αντέχει. Γιατί δεν έχει φτιαχτεί για σχέση. Έχει φτιαχτεί για είδωλο.
Η αναλυτική εργασία: κατάρρευση ή συμβολοποίηση;
Σε ανάλυση, αυτό το φαντασιωσικό πρέπει να μετατοπιστεί. Ο Λακάν λέει πως μόνο όταν το υποκείμενο δεχτεί ότι δεν είναι ο φαλλός, ότι κάτι λείπει, ότι δεν υπάρχει απόλυτο νόημα, μόνο τότε μπορεί να επιθυμήσει πραγματικά.
Και αυτό σημαίνει:
•να εγκαταλείψει την κατοπτρική σχέση με τον Άλλον,
•να πενθήσει την ιδέα ότι είναι το παν,
•να μιλήσει από τη θέση του έλλειμμα,
•να αποδεχτεί ότι ο Άλλος δεν τον επιθυμεί πάντα,
•να βρει το νόημα όχι στο είδωλο, αλλά στο λόγο.
Επίλογος: Από το φαντασιακό στο συμβολικό
Ο ναρκισσιστικός άνδρας δεν είναι αλαζόνας από επιλογή. Είναι φυλακισμένος σε μια φαντασίωση που τον υποχρεώνει να σημαίνει. Η έξοδος από αυτή την παγίδα δεν είναι εύκολη. Χρειάζεται θραύση του καθρέφτη, ρήξη, λόγο, επιθυμία. Και τότε ίσως μπορέσει να δει, για πρώτη φορά, όχι τον εαυτό του, αλλά τον Άλλον.
Σημείωση: Ναρκισσιστικές προσωπικότητες συναντάμε και σε γυναίκες ωστόσο το παρόν άρθρο εστιάζει στην ανάλυση της δομής σε άνδρες.